W największych polskich miastach, podobnie jak na całym świecie, przez lata powstawały monofunkcyjne osiedla mieszkaniowe, zagłębia biurowe, czy destynacje handlowe na obrzeżach miast, a przedmieścia rozrastały się w chaotyczny sposób, bez zapewnienia im niezbędnej infrastruktury usługowej, technicznej czy komunikacyjnej. W rezultacie, w niewielu dużych ośrodkach stworzono pełnowartościową strukturę miejską, która jest teraz zrównoważona pod względem przestrzennym, funkcjonalnym i społecznym.
Kolejnym skutkiem monokultury widocznym w polskich miastach jest stale rosnący poziom motoryzacji, a większość samorządów prowadziła dotychczas politykę transportową promującą samochody, zdecydowanie faworyzując inwestycje drogowe względem inwestycji usprawniających ruch pieszy, rowerowy czy transport publiczny. W rezultacie, w polskich miastach wciąż rośnie liczba samochodów, a w największych ośrodkach oscyluje między 680 a 850 samochodów na 1.000 mieszkańców, podczas gdy w stolicach europejskich współczynnik jest nawet dwukrotnie niższy i systematycznie spada.
Zmiany w podejściu samorządów
Wraz ze wzrostem świadomości społecznej zmieniają się jednak oczekiwania mieszkańców, a samorządy stopniowo zmieniają swoje priorytety wobec rosnącej ilości wyzwań. W polskich miastach zauważamy coraz więcej działań wpisujących się w idee zrównoważonego rozwoju i nowego urbanizmu. Nowatorskie podejście samorządów staje się widoczne w tworzonych na nowo strategiach rozwoju miast. Co prawda, jeszcze nie jest to powszechne zjawisko, ale miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego coraz częściej narzucają odejście od monokultury i łączenie funkcji w nowych projektach, a także próbują ograniczać rozlewanie się zabudowy mieszkaniowej na odległe peryferie miast. Przykładem jest projekt Osiedla Warszawy realizowany w stolicy od 2018 roku.
Zmiany widoczne są także w sposobie projektowania zieleni miejskiej, ulic, dróg rowerowych, czy przystanków komunikacji publicznej. Przykładowe elementy organizacji polskich miast wpisujące się w nowe koncepcje urbanistyczne, które realizowane są coraz częściej to m.in. rewitalizacje terenów poprzemysłowych, parki kieszonkowe, strefy uspokojonego ruchu samochodowego z ograniczeniem prędkości do 30 km/h, budowa woonerfów, budowa wspólnych przystanków autobusowo-tramwajowych, czy rozbudowa infrastruktury rowerowej.
W Polsce wciąż mało jest kompleksowych działań czy realizowanych już strategii wpisujących się w kierunki zmian obserwowane w Europie, jednak plany samorządów na kolejne lata są zapowiedzią tych trendów. Największymi projektami realizowanymi zgodnie z założeniami zrównoważonego urbanizmu jest Nowe Centrum Łodzi i Nowe Centrum Warszawy.
Polska jest również akredytowanym członkiem Healthy Cities Networks in the Region (globalnym urbanistycznym ruchem prozdrowotnym WHO Healthy Cities), a trzy miasta (Warszawa, Poznań i Łódź) są zaangażowane w program Healthy Cities. Według założeń Healthy City zdrowe miasto powinno zapewniać czyste, bezpieczne środowisko fizyczne o wysokiej jakości, ekosystem, który jest zrównoważony długoterminowo.
Nowe Centrum Warszawy
Projekt obejmuje szereg zmian w centrum Warszawy, aby uczynić je miejscem bardziej przyjaznym dla mieszkańców i odwiedzających, które są obecnie realizowane lub planowane w najbliższych latach.
Kluczowym założeniem jest stworzenie wygodnych i zielonych przestrzeni publicznych, dostępnych dla pieszych i rowerzystów. Przykładowe działania w ramach projektu przebudowana część alei Jana Pawła II czy trwająca przebudowa placu u zbiegu ulic Chmielnej, Kruczej, Brackiej, Szpitalnej oraz Zgoda, który będzie przestrzenią głównie dla pieszych. W tym celu zmienia się również sąsiedztwo Pałacu Kultury i Nauki, gdzie prowadzone są prace budowlane przy Muzeum Sztuki Nowoczesnej i planowana jest atrakcyjna, zielona przestrzeń publiczna.
Nowe Centrum Łodzi
Koncepcja zagospodarowania centrum Łodzi przewiduje połączenie funkcji biurowych, mieszkaniowych, usługowych, kulturalnych, rozrywkowych, transportowych i stworzenie atrakcyjnej przestrzeni publicznej zgodnie z założeniem rozwoju miasta do wewnątrz. Działania rewitalizacyjne obejmują teren o powierzchni niemal 100 ha. Do użytku został oddany podziemny dworzec Łódź Fabryczna, który jest multimodalnym węzłem komunikacyjnym łączącym transport kolejowy, autobusowy dalekobieżny i komunikację miejską. Na terenie NCŁ zrealizowane zostały również budynki biurowe, a na etapie planowania jest nowy ratusz, osiedle mieszkaniowe. Projekt obejmuje realizowaną aktualnie przebudowę systemu dróg w pobliżu dworca. W ramach rewitalizacji zabudowań, odrestaurowany został budynek elektrowni EC1, w którym aktualnie znajdują się Centrum Nauki i Techniki, planetarium, Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej oraz instytucje zrzeszające artystów.
Zmiany w aktach prawnych
Zmiany, które zaczynamy obserwować w polskich miastach, to z jednej strony odpowiedź na aktualne potrzeby społeczne, ale równocześnie próba sprostania wymogom aktów prawnych ratyfikowanych na szczeblu krajowym i Unii Europejskiej.
Znaczenie zrównoważonego rozwoju miast podkreślają m.in. Krajowa Polityka Miejska 2023 (2015), Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011), czy dokumenty Unii Europejskiej m.in. Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich (2007), Europejski Zielony Ład i Zielona Księga w kierunku nowej kultury mobilności w mieście (2007).
Karta Lipska (2007)
Karta Lipska jako priorytet stawia jakość życia w miastach i odnosi się do terytorialnych, kulturowych i estetycznych aspektów rozwoju miast. Dokument postuluje m.in. zachowanie gęstej struktury miejskiej, opartej na tradycjach miasta europejskiego, zapewnianie przestrzeni publicznych wysokiej jakości, promowanie transportu miejskiego, modernizację sieci infrastruktury miejskiej i poprawę wydajności energetycznej.
Krajowa Polityka Miejska 2023
KPM to polityka, której celem jest ukierunkowanie działań państwa w stronę zrównoważonego rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych oraz wykorzystanie ich potencjału w rozwoju kraju. Nacisk kładziony jest na jakość przestrzeni, parcelację gruntów, partycypację społeczną, a celem polityki jest wspieranie zrównoważonego rozwoju miast, w tym przeciwdziałanie niekontrolowanej urbanizacji.
Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030
Jest to dokument, który podkreśla znaczenie jakości planów zagospodarowania przestrzennego i planowania funkcjonalnego wpływającego na właściwe relacje i spójność przestrzenno-funkcjonalną w obrębie obszarów metropolitarnych.
Europejski Zielony Ład
Założeniem polityki klimatycznej Unii Europejskiej do roku 2030 jest redukcja emisji gazów cieplarnianych, zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych oraz podniesienie efektywności energetycznej. Cele te mają wpływ na politykę środowiskową na poziomie krajów członkowskich, których obowiązkiem jest przyjęcie zintegrowanych planów w dziedzinie energii i klimatu na lata 2021–2030.
Pomimo tych pierwszych symptomów zmian w podejściu do planowania rozwoju miast w Polsce, wciąż szczególnie istotna pozostaje kwestia racjonalnego gospodarowania przestrzenią. Co prawda ratyfikowane dokumenty strategiczne i polityczne zakładają zrównoważony rozwój miast, jednak rzeczywistość bywa sprzeczna z tymi postulatami. Z jednej strony w Polsce rozwijają się rozwiązania technologiczne, rośnie popularność ekologicznych materiałów i technologii, nowoczesne budownictwo komercyjne to w znaczącej części powierzchnia z „zielonymi” certyfikatami, ale wciąż zaniedbywane jest tworzenie zrównoważonej struktury miejskiej, która promuje zdrowy i przyjazny dla środowiska tryb życia mieszkańców. Przed polskimi miastami wciąż szereg wyzwań, aby dalszy rozwój miast pozwolił na zredukowanie potrzeb transportowych ich mieszkańców dając im możliwość „życia lokalnie” i ukierunkował rozwój infrastruktury na komunikację pieszą, rowerową i publiczną. Na potrzebę tych zmian w organizacji polskich miast jednoznacznie wskazuje diagnoza Knight Frank przedstawiona w kolejnym rozdziale.
Szerzej o tematyce miast, ich zrównoważonego rozwoju oraz urbanistyce piszemy w naszym raporcie „Dobra forma miasta – trendy, które zmieniają miasta”.
